Những món ăn kiêng kỵ ngày Tết không biết có từ bao giờ nhưng vẫn chiếm vị trí quan trọng trong văn hóa tín ngưỡng của chúng ta. Người ta làm theo tục lệ từ một lẽ rất đơn giản: “Có thờ có thiêng, có kiêng có lành”.

Nhà thơ, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian – Dương Thuấn với vốn sống phong phú đã có cái nhìn về vấn đề kiêng kỵ khá sắc bén: Kiêng kỵ xuất phát từ nhiều yếu tố, một phần là do tín ngưỡng, cũng có thể do ăn cái gì đó xảy ra chuyện không vui nhiều lần liên tiếp nên người xưa rút kinh nghiệm thành kiêng.

Ban đầu có thể chỉ là sự kiêng kỵ của một người, một nhóm người nhưng sau đó trở thành ký ức của cả cộng đồng, dân tộc. Thậm chí, phần lớn không hiểu gì về nguồn gốc nhưng rồi họ cứ thế kiêng theo.

Nhìn chung cả ba miền Bắc – Trung – Nam đều kiêng ăn thịt chó và ăn mực vào những ngày đầu năm vì sợ vận đen cả năm, kiêng ăn thịt vịt vì sợ tán đàn cả năm kêu quạc quạc … Người miền Trung thì kiêng ăn trứng vịt lộn, cá mè,… vì sợ đen đủi, hãm tài. Còn người miền Nam thì kiêng ăn tôm vì sợ đi giật lùi như tôm, công việc sang năm chỉ lùi chứ không tiến lên được; không ăn cua vì sợ ngang như cua, con cái khó dạy và công việc cũng không tiến tới được.

Món ăn kiêng kỵ đôi khi chỉ đơn thuần xuất phát từ âm đọc chệch của mỗi vùng miền, như người miền Nam kiêng chuối vì có âm đọc chệch là chúi (chúc xuống chứ không tiến lên được). Vì vậy mà bàn thờ ngày Tết, người miền Nam thường không bày chuối trên mâm ngũ quả. Người miền Trung không chọn quả đu đủ vì vùng này phát âm nghe như “thù đủ”. Người miền Nam thì tránh cam vì cho rằng “quýt làm cam chịu”, oan sai cả năm, kiêng quả lê vì sợ lê lết.

Theo nhà thơ Dương Thuấn, người sinh ra và lớn lên ở vùng núi Tây Bắc, tục kiêng kỵ về món ăn với người vùng cao cũng phong phú, đa dạng và phía sau mỗi món kiêng đều có những sự tích cổ, những bí mật trong dòng tộc riêng.

Với con người, chó là vật nuôi không những trung thành mà còn rất tinh khôn. Chính vì vậy, nhiều dân tộc vùng cao kiêng không ăn thịt chó.

Khi còn tại thế, Hòa thượng Thích Thanh Tứ đã hé mở về quan niệm này rằng: đạo Phật không sát sinh và luôn trưởng dưỡng lòng từ bi. Có thể những người bán thịt chó đã giết nhiều chó nên phạm tội sát sinh, đó là một phần lý do thôi thúc họ đầu tháng đi chùa cầu xin trời Phật tha tội.

Đi chùa sẽ phải nghỉ bán hàng vì thế họ đã nghĩ ra đầu năm, đầu tháng kiêng ăn thịt chó nên khá rảnh có thể đi được. Nhưng lại thiệt hại vấn đề kinh tế khi nghỉ bán những ngày này. Vì vậy, họ tung tin đồn rằng cuối tháng ăn thịt chó có thể giải đen được để gỡ gạc phần nào cho những ngày đầu tháng nghỉ.

Dân Việt thường có tư tưởng có thờ có thiêng, có kiêng thì có lành. Đó là cái không tốt, cớ sao không kiêng để cả năm thuận buồm xuôi gió. Vậy là, người nọ truyền tai người kia, cuối cùng trở thành quan niệm thường trực. Đây là một hướng giải thích được chấp nhận khá nhiều khi chưa có ý kiến thuyết phục hơn. Đó là lý do vì sao người Việt thường kiêng ăn thịt chó đầu năm, đầu tháng.

Người dân trong tộc Tày, Nùng trong nhà có người mất chưa qua 120 ngày thì dù là tết cũng hay ngày bình thường đều kiêng ăn bánh gio. Vì thủ tục khi đưa người chết vào quan tài, bao giờ họ cũng đốt thóc, đốt ngô thành gio rồi bỏ vào quan tài dày khoảng 20cm sau đó mới để xác lên trên và đạy quan tài lại. Người Tày, Nùng quan niệm rằng nếu ăn bánh gio (tro) là không biết thương người đã mất và người ăn bánh gio cũng bị đánh giá là không được dạy dỗ.

Trong 3 ngày tết của người Mông, đặc biệt là người Mông ở Mộc Châu – Sơn La (xứ rau vùng Tây Bắc) có tục lệ kiêng không ăn rau. Theo lý giải, trong cả một năm, người Mông rất vất vả nên Tết không ai phải làm gì cả, chỉ ăn chơi, tận hưởng thành quả làm ra cả năm qua. Trong mâm cỗ của mình, họ sẽ chỉ bày các món làm từ thịt lợn và tuyệt đối không có rau xanh. Trong 3 ngày đầu năm, người Mông không mua bán, không tiêu tiền vì tín ngưỡng giữ lại của cải, tiền bạc trong gia đình, phụ nữ không được cầm kim, chỉ để khâu vá để có váy lành, váy đẹp mặc trong cả năm.